Analiza prawna dotycząca obecności religii w szkole – komentarz do wniosku radnej m. st. Warszawy Agaty Diduszko-Zyglewskiej o udzielenie informacji publicznej przez dyrektorów warszawskich szkół

W połowie września br. radna m. st. Warszawy Agata Diduszko-Zyglewska rozesłała do dyrektorów warszawskich szkół w trybie dostępu do informacji publicznej, ankietę zawierającą sześć pytań dotyczących organizacji lekcji religii i etyki oraz form ekspresji religijnej w szkole[1]. Jak wskazano we wniosku władze m. st. Warszawy zwróciły się do dyrektorów szkół z prośbą o uwzględnienie podczas tworzenia planu lekcji na kolejny rok szkolny ich rekomendacji dotyczących umieszczania lekcji religii i etyki jedynie na początku lub końcu dnia zajęć. Ponadto, w ocenie radnej „powyższe rekomendacje stanowią realizację obowiązującego w Polsce prawa, zgodnie z którym nikt nie może być zobowiązany do ujawniania swoich przekonań religijnych lub wyznania. Umieszczanie zajęć z religii w środku planu lekcji sprawia, że wiedza o przynależności religijnej każdej rodziny, należąca do zbioru danych wrażliwych, staje się wiedzą publiczną, a więc stanowi złamanie art. 53 pkt.7 konstytucji”.

W związku z tym, że sam fakt wydania przedmiotowych rekomendacji jest sprzeczny z prawem, a uzasadnianie rekomendacji realizacją aktualnego stanu prawnego jest niezgodne z prawdą, Instytut Ordo Iuris przygotował analizę prawną naświetlającą, w odniesieniu do wybranych pytań ankiety, obowiązujący stan prawny.

Pytanie 1. Czy w szkole zgodnie z rekomendacją władz miasta nieobowiązkowe lekcje religii odbywają się przed lekcjami obowiązkowymi lub po nich? 

Zgodnie z Konstytucją RP religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole (art. 53 ust. 4). Także na gruncie Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r.[2]państwo, uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji, gwarantuje, że m.in. szkoły ponadpodstawowe organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych (art. 12 ust. 1). Dlatego nie ulega wątpliwości, że konstytucyjne prawo do nauczania religii (edukacji religijnej) oraz do korzystania z takiego nauczania są ściśle powiązane z wolnością sumienia i religii (art. 53 Konstytucji RP) oraz prawem rodziców do wychowania swoich dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48 ust. 1 i art. 53 ust. 3 Konstytucji RP). Prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi gwarantuje Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzony w Paryżu 20 marca 1952 r.[3]Warto podkreślić, iż Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku Wielkiej Izby z 29 czerwca 2007 r. w sprawie Folgerø i in. przeciwko Norwegii, skarga nr 15472/02, orzekł, iż „Artykuł 2 Protokołu nr 1 nie pozwala na rozróżnianie pomiędzy nauczaniem religii a nauczaniem innych przedmiotów”[4](podkr. własne). Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny, oddzielenie nauczania religii od nauczania pozostałych przedmiotów szkolnych narusza gwarantowaną zarówno w Konstytucji jak i aktach prawa międzynarodowego wolność sumienia i religii. Państwo przyjęło bowiem na siebie obowiązek realizacji prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi poglądami, w tym poglądami religijnymi oraz zapewnienia wolności sumienia i wyznania, zaś jakiekolwiek regulacje, które nakazywałyby lub zakazywałyby nauczania religii wbrew woli rodziców, nie odpowiadają standardom konstytucyjnym oraz standardom prawa międzynarodowego[5].

Zważywszy że nauczanie religii w szkołach jest ściśle związane z realizacją wolności religii, jego organizowanie musi odpowiadać konstytucyjnym zasadom dotyczącym korzystania z tej wolności (przede wszystkim art. 25 i 53 Konstytucji RP). Z art. 25 ust. 2 Konstytucji RP wynika, że władze publiczne, w tym władze szkolne, są zobowiązane do zapewnienia każdemu możliwości swobodnego wyrażania poglądów (także religijnych) w życiu publicznym, a więc także w szkole. W świetle tych regulacji władze publiczne mają obowiązek przyjąć rolę gwaranta możliwości ekspresji religijnej w przestrzeni publicznej. Za sprzeczne z zasadą bezstronności należy uznać podejmowanie przez władze publiczne – zarówno na etapie tworzenia, jak i stosowania prawa – jakichkolwiek rozstrzygnięć, których podstawę stanowiłby stosunek obywateli do religii lub innych przekonań światopoglądowych czy filozoficznych. Jednocześnie bezstronność władz publicznych w żadnym wypadku nie może oznaczać zaangażowania się ich w jakiekolwiek działania laicyzacyjne. Takie działania są wprost sprzeczne z zasadą bezstronności, ponieważ stanowią aktywne wsparcie określonej ideologii, a wręcz jej afirmowanie. W związku z powyższym, wywieranie przez władze m. st. Warszawy presji na dyrektorów szkół, by ci umieszczali lekcje religii w planie zajęć jedynie na pierwszych lub ostatnich godzinach lekcyjnych trzeba uznać za sprzeczne z zasadą bezstronności światopoglądowej władz publicznych. Trzeba także wskazać, że skoro korzystanie z lekcji religii stanowi immanentny element prawa do uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych, jego ograniczenie może nastąpić tylko w drodze ustawy (art. 53 ust. 5 Konstytucji RP).

Zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty[6]publiczne szkoły ponadpodstawowe organizują naukę religii na życzenie rodziców, bądź samych uczniów, zaś po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie (art. 12 ust. 1). Jedocześnie szczegółowy sposób organizowania lekcji religii reguluje rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach[7]. Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe[8]stanowi, że podstawowymi formami działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły są: obowiązkowe zajęcia edukacyjne; dodatkowe zajęcia edukacyjne; zajęcia rewalidacyjne dla uczniów niepełnosprawnych; zajęcia prowadzone w ramach kwalifikacyjnych kursów zawodowych; zajęcia prowadzone w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej; zajęcia rozwijające zainteresowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności w celu kształtowania ich aktywności i kreatywności oraz zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego (art. 109 ust. 1). Ponadto do form działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły ustawodawca zaliczył lekcje religii kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej oraz lekcje języka oraz historii i kultury mniejszości narodowej i etnicznej. Zważywszy, że nauczanie religii spośród wszystkich form działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły jako jedyne ma gwarancje konstytucyjne, nie może być traktowane w sposób gorszy niż inne formy działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły, w tym obowiązkowe zajęcia edukacyjne, np. poprzez „szczególną” ekspozycję w podziale godzin lekcyjnych, czyli umieszczenia ich jedynie na początku lub końcu dnia zajęć. Tezę tę potwierdzają unormowania dotyczące tworzenia harmonogramu pracy szkoły. Z punktu widzenia zasad umieszczania lekcji religii w szkolnym planie zajęć kluczowe znaczenie ma § 1 pkt 1a rozporządzenia MEN z 14 kwietnia 1992 r., zgodnie z którym w szkołach zajęcia religii i etyki uwzględnia się w tygodniowym rozkładzie zajęć. Gdyby prawodawca chciał wprowadzić „specjalne godziny” na lekcje religii, to by to zrobił, ale tego nie uczynił, świadomy, że Konstytucja nie zezwala na nierówne traktowanie lekcji religii.

Zarówno sformułowanie obowiązujących przepisów prawa oświatowego, jak również ich wykładnia dokonywana w świetle preambuły Prawa oświatowego stwierdzającej, że nauczanie i wychowanie ma respektować chrześcijański system wartości za podstawę przyjmując uniwersalne zasady etyki, w żaden sposób nie uprawniają do dyskryminacji lekcji religii w stosunku do innych przedmiotów bądź zajęć szkolnych, np. poprzez umieszczanie ich w planie zajęć jedynie na początku lub końcu zajęć danego dnia. W związku z tym określając podział godzin lekcyjnych trzeba wziąć pod uwagę zarówno uwarunkowania konstytucyjne dotyczące prowadzenia lekcji religii w szkołach publicznych, jak i wskazane powyżej normy prawa oświatowego. W procesie ustalania planu zajęć dydaktycznych trzeba uwzględniać ścisły związek uczestnictwa w lekcjach religii z korzystaniem z prawa do wolności sumienia i religii oraz prawem rodziców do wychowania dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami, szczególnie w aspekcie religijnym i moralnym. Dlatego jakiekolwiek ograniczenia w tym względzie czy utrudnianie uczestnictwa w tego typu zajęciach stanowią pogwałcenie jednego z fundamentalnych praw człowieka. Ponadto takie działania władz szkolnych mogą stanowić naruszenie konstytucyjnej zasady bezstronności światopoglądowej władz publicznych. Wobec powyższego decydowanie o umieszczeniu lekcji religii na danej godzinie lekcyjnej na podstawie „wyznaniowego” charakteru tego przedmiotu jest sprzeczne z zasadą bezstronności światopoglądowej władz publicznych.

Konieczność równouprawnienia lekcji religii nakazuje umieszczanie tychże zajęć w rozkładzie lekcji na takich samych zasadach jak wszystkich innych przedmiotów szkolnych, zaś „uczestniczenie lub nieuczestniczenie w przedszkolnej albo szkolnej nauce religii lub etyki nie może być powodem dyskryminacji przez kogokolwiek i w jakiejkolwiek formie” (§ 1 ust. 3 rozporządzenia MEN z 14 kwietnia 1992 r.). Za taką zaś dyskryminację należy uznać planowanie lekcji religii w podziale godzin ze względu na jej w dominującej mierze wyznaniowy charakter.

Nie sposób zgodzić się także z twierdzeniem, że umieszczanie lekcji religii na innych godzinach lekcyjnych niż pierwsze lub ostatnie jest sprzeczne z art. 53 ust. 7 Konstytucji[9]. Przepis ten stwierdza, że nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Złożenie oświadczenia o udziale ucznia w lekcjach religii lub oświadczenia o wypisaniu się z lekcji religii jest całkowicie dobrowolne. Z tego względu nie może mieć zastosowania przepis, który zabrania „obowiązania przez organ władzy publicznej” do ujawnienia światopoglądu. Ponadto, decyzja o uczęszczaniu lub nie na lekcje religii może mieć różne motywacje, które nie muszą mieć światopoglądowego czy religijnego charakteru. Innymi słowy, z samego faktu uczestniczenia lub nieuczestniczenia w lekcjach religii nie można w sposób pewny wnioskować o światopoglądzie, przekonaniach religijnych lub wyznaniu ucznia czy jego rodziny. W związku z tym, że do ujawnienia w sposób pewny przekonań religijnych nie dochodzi w chwili dobrowolnego oświadczenia woli w zakresie uczestnictwa w lekcjach religii, tym bardziej nie można powiązać umiejscowienia tych zajęć w planie lekcji z obowiązaniem przez organ władzy publicznej do uzewnętrznienia swego światopoglądu. Należy także zaznaczyć, że nieuczestnictwo ucznia danej klasy w lekcji religii jest w takim samym stopniu zauważalne dla osób trzecich, niezależnie od tego, na której godzinie się ona odbywa. W konsekwencji art. 53 ust. 7 Konstytucji nie ma zastosowania do określania miejsca lekcji religii w tygodniowym planie zajęć.

Pytanie 3. Czy w wypadku klas pierwszych szkoła poczekała na wyrażenie przez rodziców życzenia organizacji lekcji religii przed wstawieniem ich do planu zajęć? 

Nie jest prawdą, że rozporządzenie MEN z 14 kwietnia 1992 r. zezwala na organizację zajęć religii „dopiero” po wyrażeniu takiego życzenia przez rodziców. W § 1 ust. 1 tegoż rozporządzenia wskazuje się na obowiązek organizacji lekcji religii („organizuje się”) na życzenie rodziców bądź uczniów po osiągnięciu przez nich pełnoletności. Kolejny ustęp stanowi, że lekcje religii uwzględnia się w tygodniowym rozkładzie zajęć. W związku z powyższym, szkoła nie musi czekać na wyrażenie życzenia organizacji zajęć z religii, by zaplanować te zajęcia w tygodniowym planie lekcji. Za taką konstatacją przemawiają także względy organizacyjne. Dyrektor szkoły ustala tygodniowy rozkład zajęć określający organizację zajęć edukacyjnych na podstawie arkusza organizacji szkoły (art. 110 ust. 1 i 4 Prawa oświatowego) zatwierdzanego przez organ prowadzący szkołę po zaopiniowaniu arkusza przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny. Arkusz organizacyjny zawiera m.in. informację o liczbie nauczycieli zatrudnionych w szkole oraz liczbie godzin dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych przewidzianych dla każdego z nich. Arkusz organizacyjny przekazywany jest do organu prowadzącego z reguły około połowy II semestru roku szkolnego i zatwierdzany do końca maja. Taka praktyka spowodowana jest m.in. tym, że nauczyciele zatrudnieni na czas nieokreślony, dla których zabraknie godzin dydaktycznych w kolejnym roku szkolnym, muszą otrzymać wypowiedzenie umowy o pracę do końca maja (tak aby zachować trzymiesięczny okres wypowiedzenia)[10]. W przeciwnym wypadku, szkoła będzie zmuszona wypłacać wynagrodzenie nauczycielowi, który w rzeczywistości nie wykonuje pracy w wymiarze wynikającym z umowy o pracę. Z drugiej strony, zaplanowanie lekcji religii dopiero po rozpoczęciu nowego roku szkolnego może oznaczać konieczność zatrudnienia większej liczby katechetów, niż przewidywano wcześniej. Wiąże się to z obniżeniem poziomu kształcenia, ponieważ nagła sytuacja wymaga przyjęcia na wolne stanowisko kogokolwiek, a ponadto po rozpoczęciu roku szkolnego nauczyciela zatrudnia się wyłącznie na czas określony, co nie daje nauczycielowi gwarancji kontynuacji czy stabilizacji pracy[11]. Powyżej wskazano jedynie wybrane skutki niezaplanowania lekcji religii w odpowiednim czasie, które istotnie utrudniają właściwą organizację pracy szkoły oraz mogą zwiększać koszt funkcjonowania placówki. W związku z powyższym praktykę umieszczania w planie zajęć lekcji religii w wymiarze odpowiadającym dotychczasowej statystyce otrzymywanych oświadczeń o uczęszczaniu uczniów na te lekcje należy uznać za uzasadnioną.

Pytanie 4. Czy w szkole umieszczane są w widocznych miejscach symbole religijne? Jeśli tak, to czy są umieszczane wyłącznie w miejscach, w których odbywają się zajęcia z religii? 

Zgodnie z art. 53 ust. 2 Konstytucji RP każdemu zapewnia się prawo do publicznego manifestowania swojej religii, a w myśl art. 53 ust. 5 wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. W doktrynie prawa wyznaniowego przyjmuje się, że uzewnętrznianie religii obejmuje także ekspozycję symboli religijnych w przestrzeni publicznej^[12]. Podnosi się również, że prawo do umieszczania materialnych symboli religijnych w budynkach publicznych jest konsekwencją zapisanej w art. 25 ust. 2 in fine Konstytucji RP swobody wyrażania poglądów religijnych w życiu publicznym, które obejmuje nie tylko przebieg uroczystości państwowych, ale dotyczy również szeroko rozumianego forum instytucji publicznych, w tym wystroju budynków publicznych, do których należy zaliczyć szkoły^[13]. Należy także podkreślić, że prawo do umieszczenia krzyża w pomieszczeniach szkolnych expressis verbis gwarantuje § 12 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 roku w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Powołany przepis nie ogranicza możliwości umieszczenia krzyża do niektórych tylko szkolnych pomieszczeń, lecz stanowi o dopuszczalności umieszczania krzyża w każdym pomieszczeniu szkolnym (zresztą nie mógłby tego ustanowić, gdyż wówczas byłoby to sprzeczne z Konstytucją).Ponadto, zarówno w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który w składzie Wielkiej Izby stwierdził, że obligatoryjna obecność krzyża w szkole nie narusza przepisów Konwencji^[14], jak i w orzecznictwie sądów polskich jednoznacznie wskazuje się, że publiczna eskpozycja symboli religijnych nie stanowi naruszenia dóbr osobistych osób niebędących wyznawcami określonej religii ani nie może nikogo dyskryminować^[15].

Pytanie 6. Czy uroczystościom, w których biorą udział uczniowie szkoły (apele na początek i koniec roku, apele okolicznościowe) towarzyszą elementy religijne?

Szkoła, jako miejsce publiczne, jest przestrzenią, w której uprawniona jest ekspresja religijna, a na jej władzach, zgodnie z zasadą bezstronności, spoczywa obowiązek zapewnienia swobody jej organizowania. Zgodnie z art. 14 ust. 1 pkt 4a Prawa oświatowego szkoła publiczna musi realizować programy nauczania uwzględniające podstawę programową kształcenia ogólnego. Zgodnie z obowiązującą podstawową programową dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia[16]uczeń, np. w ramach lekcji historii, musi zgłębiać zagadnienia z zakresu religii chrześcijańskiej. Jednak, co ważniejsze, podstawa programowa w zakresie kształcenia ogólnego na tym etapie nauczania przewiduje m.in. kształtowanie u uczniów postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu. Jak wynika z preambuły – będącej integralną, normatywną częścią obowiązującej Konstytucji^[17]– kultura ta jest „zakorzeniona w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu”, a więc organizowanie przez szkołę akademii czy innych wydarzeń związanych ze świętami chrześcijańskimi jest wypełnianiem obowiązków wynikających nie tylko wprost z podstawy programowej, lecz również odpowiada podstawom aksjologicznym porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż zgodnie z art. 5 Konstytucji Rzeczpospolita Polska m.in. strzeże dziedzictwa narodowego. Nie sposób wypełnić tego ważnego, konstytucyjnego obowiązku abstrahując od podkreślania wagi i znaczenia chrześcijańskiego dziedzictwa Narodu w procesie edukacji publicznej.

Za szerokim dopuszczeniem ekspresji religijnej w szkole przemawia także § 12 wspomnianego rozporządzenia MEN z 14 kwietnia 1992 r., zgodnie z którym w szkole może być zawieszony krzyż, jak również organizowana przed i po zajęciach modlitwa. Skoro dozwolone są praktyki religijne, to tym bardziej zorganizowanie akademii z elementami religijnymi.

Prawo oświatowe do celów oświaty zalicza m.in. wychowanie rozumiane jako wspieranie dziecka w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej, wzmacniane i uzupełniane przez działania z zakresu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży (art. 1 pkt 3). Jednocześnie – zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty – szkoła lub placówka publiczna ma umożliwiać uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej (art. 13 ust. 1). Komentatorzy podkreślają, że przepis ten kreuje dla szkoły obowiązek umożliwienia uczniom zachowania ich tożsamości m.in. w wymiarze religijnym[18]. Ustawodawca nie stworzył wyczerpującego katalogu działań, które szkoła ma podejmować w tym obszarze, dlatego powinna ona wywiązywać się z tego obowiązku. Ponadto, Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził[19], że osoba, która deklaruje się, jako niewierząca, nie może oczekiwać, że nie będzie miała kontaktu z osobami wierzącymi, ich praktykami i symbolami religijnymi, bo byłoby to równoznaczne z ograniczeniem swobody sumienia osób wierzących.

Autor: Łukasz Bernaciński

 
[1]Pytania zadane w ankiecie (pisownia oryginalna): „1. Czy w Państwa szkole zgodnie z rekomendacją władz miasta nieobowiązkowe lekcje religii odbywają się przed lekcjami obowiązkowymi lub po nich? (Jeżeli zastosowali Państwo rozwiązania częściowe czyli np. część klas ma nieobowiązkowe zajęcia na początku lub na końcu lekcji a inne w środku planu, będę wdzięczna za informacje nt. proporcji i przyczyn takiego rozwiaząnia)

2. Czy zwrócili się Państwo do przedstawiciela władz kościelnych o zmniejszenie liczby nieobowiązkowych zajęć z religii z dwóch godzin tygodniowo do jednej godziny tygodniowo? Jeśli tak, to z jakim skutkiem?
3. Czy w wypadku klas pierwszych poczekali Państwo na wyrażenie przez rodziców życzenia organizacji nieobowiązkowych lekcji religii w szkole przed wstawieniem ich do planu zajęć? (Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej o warunkach i sposobie organizacji lekcji religii takie zajęcia organizuje się dopiero „na życzenie rodziców”).
4. Czy w Państwa placówce umieszczane są w widocznych miejscach symbole religijne? Jeśli tak, to czy są umieszczane wyłącznie w miejscach, w których odbywają się nieobowiązkowe zajęcia z religii? (Jeśli umieszczacie Państwo symbole religijne także w innych miejscach, będę wdzięczna za informację w jakich oraz o uzasadnienie tego działania.)
5. Czy w Państwa placówce odbywają się nieobowiązkowe zajęcia z etyki – jeśli tak to w jakich godzinach? Czy pomiędzy zajęciami obowiązkowymi a zajęciami z etyki są „okienka”? Jaka jest największa liczba „okienek”, którą uczeń musi przeczekać, żeby wziąć udział w zajęcaich z etyki?
6. Czy uroczystościom, w których biorą udział uczniowie Państwa placówki (apele na początek i  koniec roku, apele okolicznościowe) towarzyszą elementy religijne? Jeśli tak, to jakie?”, źródło: https://www.facebook.com/diduszkozyglewska/posts/406920006682100/[dostęp: 8.10.2019]

[2]Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318.
[3]Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm.
[4]Ang.: „Article 2 of Protocol No. 1 does not permit a distinction to be drawn between religious instruction and other subjects” – p. 84.
[5]Por. orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 stycznia 1991 r., K 11/90; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2009 r., U 10/07.
[6]Dz. U. z 2019 r. poz. 1481.
[7]Dz. U. Nr 36, poz. 155 ze zm.
[8]Dz. U. z 2019 r. poz. 1148.
[9]Radna we wniosku błędnie oznaczyła jednostką redakcyjną myląc ustęp  z punktem – „art. 53 pkt. 7 konstytucji” (pis. oryg.).
[10]Art. 27 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, Dz. U. z 2018 r. poz. 967.
[11]Art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela.
[12]P. Stanisz, Naczelne zasady instytucjonalne relacji państwo-kościół, [w:] A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2008, s. 74; J. Krukowski, Konstytucyjna ochrona wolności sumienia i religii, [w:] L. Garlicki, A. Szmyt (red.), Sześć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Doświadczenia i inspiracje, Warszawa 2003, s. 163; L. Morawski, Opinia w sprawie wniosku grupy posłów o wydanie zarządzenia nakazującego zdjęcie krzyża łacińskiego znajdującego się w Sali posiedzeń Sejmu RP, „Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych” 2011, nr 4, s. 107–112.
[13]M. Olszówka, objaśnienia do art. 25 Konstytucji RP, [w:] M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, Warszawa 2016, s. 668-669.
[14]Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 18 marca 2011 r. w sprawieLautsi p-ko Włochom, nr skargi 30814/06; zob. też M. Kowalski, Symbole religijne w przestrzeni publicznej – w poszukiwaniu standardów europejskich, [w:] R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, L. Kondratiewa-Bryzik (red.), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Lex 2012.
[15]Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 2010 r., III SW 124/10, Lex nr 707759; wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 26 marca 2010 r., I C 28/10, Lex nr 1135961; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28 października 1998 r., I ACa 612/98, Lex nr 37377; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1990 r., I PRN 38/90, Lex nr 13181.
[16]Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia, Dz. U. z 2018 r. poz. 467.
[17]Por. B. Banaszek, Wprowadzenie, w: tenże, Konstytucja RP. Komentarz, Warszawa 2012, SIP Legalis, Nb. 2.
[18]J. Kokot, Objaśnienia do art. 13 ustawy o systemie oświaty, w: A. Balicki, M. Pyter, J. Kokot, Ustawa o systemie oświaty. Komentarz, Legalis 2016, uwaga 1.
[19]Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2013 r., sygn. akt II CSK 1/13.
źródlo:
https://ordoiuris.pl/religia-w-szkole/analiza-prawna-dotyczaca-obecnosci-religii-w-szkole-komentarz-do-wniosku-radnej-m